Johanna Westerdijk en het Cantonspark te Baarn

Pionierstijd

Het was 1906 toen de 23-jarige Johanna Westerdijk gevraagd werd directeur te worden van een privaatgerunde plantenziektekundig Laboratorium ‘Willie Commelin Scholten’ in Amsterdam. Ze aanvaardde de functie en ging vol enthousiasme aan het werk. Een jaar later kreeg ze de leiding over de schimmelcollectie van het Centraal Bureau voor Schimmelcultures (CBS), opgericht door de botanicus professor Frits Went. Dit Centraal Bureau werd op hetzelfde adres ondergebracht. Onder Westerdijks auspiciën groeiden beide laboratoria uit tot een gerenommeerd instituut en bleek de beschikbare ruimte al gauw veel te klein.

Villa Java in Baarn

Het Cantonspark in Baarn, met de grootste tropische kas van Nederland, was door een legaat in het bezit gekomen van de Utrechtse Rijksuniversiteit. In de Wintertuin van het park stonden in die tijd onder meer bananenbomen, koffiestruiken, orchideeën en vleesetende planten. Johanna Westerdijk, die in 1917 tot buitengewoon hoogleraar aan de Rijksuniversiteit was benoemd, greep de kans om naar Baarn te vertrekken. In 1920 verhuisde ze met haar laboratorium en schimmelcollectie; Villa Java werd haar uitvalsbasis.

In Baarn groeiden beide instituten uit tot belangrijke onderwijs- en onderzoeksinstituten, waar studenten uit Utrecht, Amsterdam en later heel Nederland colleges volgen in de plantenziektekunde en schimmelkunde. Westerdijk was een uitstekende docente, onderzoeksleider en organisator. Ze heeft 59 promovendi begeleid, van wie de helft vrouw.

Westerdijk maakte deel uit van het eerste bestuur van de in 1918 opgerichte Vereniging voor Vrouwen met een Academische Opleiding. De VVAO bood een podium voor vrouwelijke studenten en hield statistieken bij over vrouwen in de wetenschap. In deze omgeving waarschuwde Westerdijk dat vrouwen achterliepen en dat de vrouwenzaak nog lang niet gestreden was. 

Westerdijks onderzoekteam rond 1930

Internationale reputatie
Schimmels zijn de bron van veel ziekten, maar ook de basis van veel geneesmiddelen. Door studiereizen (onder meer naar Japan en Zuid-Afrika) en ruilverkeer groeide de collectie levende schimmels uit naar elfduizend soorten, de grootste collectie ter wereld. Er kwamen niet alleen nieuwe schimmels het pand in. Vaak werden ze geruild met andere instellingen of verkocht aan de voedingsindustrie. Ook medicijnfabrikanten van onder meer penicilline hadden veel belangstelling voor haar werk. Door Westerdijk werd Villa Java een internationale ontmoetingsplaats. Het baanbrekende onderzoek van haar en haar team (o.a. de iepziekte) is voor Baarn en de wereld van onschatbare waarde geweest.

1914, met collega-plantkundigen in Wisconsin (VS)

Al vanaf 1913 had Westerdijk vele reizen ondernomen – behalve naar Japan en Zuid-Afrika ook naar Nederlands Oost-Indië, Japan, de Verenigde Staten, Portugal en Zuid-Afrika. Ze legde waardevolle internationale contacten, waarbij haar grote talenkennis goed van pas kwam. Dankzij haar vonden vele van haar studenten werk, vooral in Indië. 

Levenskunst

Johanna Westerdijk stond bekend om haar bulderende lach. Een gulle, hartelijke vrouw die de wetenschap niet alleen bedreef voor de wetenschap, maar ook voor de maatschappij. Behalve de principes van de strenge wetenschap gaf ze ook de elementaire lessen van de levenskunst door. Medewerkers en studenten werden ‘Javanen’ genoemd. Altijd, ook tijdens haar topjaren als docente en directeur, bleef ontspanning een belangrijk aspect van het werk op de villa in Baarn. In een nieuw bijgebouw liet ze in steen haar lijfspreuk hakken: ‘werken en feesten vormt schone geesten’ – wat ze dan ook veelvuldig deden in Baarn.

Voedsel delen met schimmels

Ook in de oorlogsjaren probeerden Westerdijk en haar medewerkers zoveel mogelijk door te werken en de schimmelcollectie in stand te houden. Net als iedereen had het bureau van de Schimmelcultures het moeilijk, toen er geen studenten waren maar de vele duizenden schimmels wél onderhouden moesten worden. Aan het einde van de oorlog deelden de medewerkers hun schaarse eten met de schimmels om ze te laten overleven. Johanna Westerdijk bleef strikt neutraal. Welke vooropleiding, geslacht, geloof, huidskleur of politieke overtuiging een student heeft, deed er volgens haar niet toe. Dat principe paste ze ook toe tijdens de oorlogsjaren.

In 1952 nam Johanna Westerdijk afscheid van de universiteit en het directoraat van het laboratorium. In 1959 nam ze ook afscheid van het CBS. Ze overleed op 15 november 1961 in haar woning boven haar laboratorium in Baarn. Drie dagen later werd ze begraven op begraafplaats Driehuis Westerveld te Velsen.

Erfgoed

In 1987 werd het Cantonspark door de universiteit overgedragen aan het gemeentebestuur van Baarn. Toen de universiteit het laboratorium in 1991 sloot, werd Villa Java gesloopt. Op die plaats verrees nadien een appartementengebouw dat die naam draagt. De Stichting Vrienden van het Cantonspark draagt sinds 1995 zorg voor het behoud van de botanische en historische waarde van het cultureel erfgoed. Met aandacht en goed beheer van bijzondere bomen en planten (Japanse notenboom, zakdoekjesboom, tulpenboom, sneeuwklokjesboom enz.) met de hulp van een aantal vrijwilligers. Het park en de fraai gerestaureerde wintertuin zijn gelukkig gebleven en zeker een bezoek waard.